Αλλοτρίωση και εξάρτηση
Του Νικηφόρου Φάρκωνα*
Ζούμε σε μια κοινωνία αποξένωσης και αποκλεισμού, στην οποία όλα πωλούνται και αγοράζονται και όλες οι αξίες εμπορευματοποιούνται. Χάνουμε την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, που βρίσκεται στην πολυπλοκότητα και ομορφιά των κοινωνικών σχέσεων.
Όσο το άτομο «κόβει τους δεσμούς του από τη φύση και την καθαρά ανθρώπινη κοινωνική φύση του», τόσο υποτάσσεται στο «φυσικό νόμο της αντικειμενοποίησης», όπως τον έθεσε ο Μαρξ, αναφερόμενος στην αιτιακή σχέση και στο φετιχισμό του εμπορεύματος. Τόσο οι σχέσεις, ανάμεσα σε ανθρώπους, μετατρέπονται σε σχέσεις ανάμεσα σε πράγματα και καλλιεργείται η ψευδαίσθηση ότι η ατομική απομόνωση είναι προϊόν της ελεύθερης επιλογής ατόμων ή της ατομικής βούλησης και λειτουργεί σαν μέσο προστασίας από την καταπίεση που επιβάλλουν οι αλλοτριωμένες και αλλοτριωτικές κοινωνικές σχέσεις.
Η τοξικομανία μπορεί να θεωρηθεί ως μια τέτοια ψευδαίσθηση «προστασίας» από τη βαρβαρότητα των αλλοτριωμένων σχέσεων, μια ψευδαίσθηση αυτάρκειας.
Για να μην μείνουμε στο σχήμα της ψευδαίσθησης, ας μιλήσουμε και με όρους αντίφασης: Το άτομο σήμερα δείχνει να είναι εγκλωβισμένο μέσα στην ίδια του την ελευθερία να επιλέγει. Βασικές ανθρώπινες ανάγκες όπως αγάπη, σεξ, τροφή, κοινωνικότητα, αποδοχή, οικονομική ασφάλεια, από σκοπό μετατρέπονται σε αυτοσκοπό που μας καταδυναστεύει, μέχρι να ικανοποιηθούν αυτές οι ανάγκες.
Η εξάρτηση λοιπόν θα έλεγα ότι είναι μια κατάσταση, βίωμα πάνω απ’ όλα, όπου το άτομο σύμφωνα με την έννοια της ελευθερίας (όπως την ορίζει ο Μαρξ) παύει να αυτοκαθορίζεται, χάνει τον έλεγχο και την καθοδήγηση των επιθυμιών, των ικανοτήτων και των αναγκών του, χάνει τελικά την ελευθερία του.
Η πρόληψη. Υπόθεση της κοινότητας
Σε επίπεδο περιγραφής, οι περισσότερες προσεγγίσεις αποδίδουν την εξάρτηση προκύπτουσα σταδιακά, ως εξής: (α) από την πειραματική δοκιμή/πειραματισμός, (β) στην ενεργό αναζήτηση /χρήση, (γ) στην έντονη ενασχόληση /συστηματική χρήση και (δ) στην εξάρτηση.
Eίναι πλέον αποδεκτό ότι οι διαδρομές της εξάρτησης χαρακτηρίζονται από τη δυναμική αλληλεπίδραση έντονων εσωτερικών συγκρούσεων και εξωτερικών παραγόντων, που επιδρούν στο πέρασμα από τη μια φάση στην επόμενη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλοι/ες ή όσοι/ες κάνουν χρήση, θα διέλθουν όλα τα στάδια και θα εξαρτηθούν.
Η πορεία του ανθρώπου προς την εξάρτηση μπορεί να ανακοπεί σε κάθε σημείο της και ο απαιτητικός δρόμος της αυτονομίας να ανοίξει εφόσον υπάρξουν ή τροποποιηθούν συγκεκριμένοι περιβαλλοντικοί και προσωπικοί παράγοντες.
Ο ρόλος της πρόληψης εδώ είναι ιδιαίτερα σημαντικός: ως σύνθετη διαδικασία πολυεπίπεδων παρεμβάσεων – από τον άνθρωπο μέχρι την κοινότητα συνολικά – με στόχο την αναίρεση των γενεσιουργών αιτιών όλων των εξαρτητικών συμπεριφορών και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.
Ο πρώτος και βασικός αυτός ορισμός της πρόληψης των εξαρτήσεων θέτει ως στρατηγικό όραμα μια πιο ανθρώπινη κοινωνία. («Κοινότητα, Πρόληψη των Εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης» – Αθήνα, 2016).
Είναι καιρός πια, η πρόληψη να γίνει υπόθεση που αφορά συνολικά την κοινότητα, μέσω της εκπαίδευσης, στην ανοιχτή έννοιά της, δηλαδή στην έννοια της διαδικασίας βίωσης παραμέτρων και χαρακτηριστικών της υγιούς ζωής μέσα από σχέσεις. Σχέσεις που τροποποιούν σιγά-σιγά τόσο τις εσωτερικές όσο και τις εξωτερικές στον άνθρωπο συνθήκες, που μπορεί να οδηγούν στην εξάρτηση.
Όσο η πολιτεία αρνείται να κατανοήσει τις βασικές αυτές παραμέτρους, αρνούμενη να συγκροτήσει ένα θεσμικό πλαίσιο των Κέντρων Πρόληψης ικανό για την υπηρέτησή του δύσκολου τέτοιου έργου τους, το βάρος πέφτει υπερβολικό πάνω μας, στους εργαζόμενους και στους πολίτες
Μένει, λοιπόν, σ’ εμάς τους τελευταίους, να σφίξουμε τα δόντια για βάθεμα της κοινής δουλειάς μας και διεκδίκηση ενός αντάξιου πλαισίου της.
Δύσκολο είναι αυτό το διπλό έργο, αλλά αξίζει, αφού τοποθετεί στην καθημερινότητα το ζήτημα της υπέρβασης της αλλοτρίωσης, από τόσες απόψεις. Μια από αυτές, άλλωστε, είναι ότι οι «ειδικοί» βοηθούμαστε έτσι να υιοθετούμε τη γνήσια απλότητα του Carl Rogers: «Ξέρω ότι δεν μπορώ να διδάξω τίποτα σε κανέναν. Μπορώ μόνο να δημιουργήσω ένα περιβάλλον, μέσα στο οποίο κάποιος θα μπορεί να μάθει κάτι».
* Ο Νικηφόρος Φάρκωνας είναι κοινωνιολόγος, εργαζόμενος στο Κέντρο Πρόληψης Κω «Ιπποκράτης»
Κοινοποίηση άρθρου
Αρθρογράφος
