Η γαλλική επανάσταση και το 1848
ΣΥΝΟΨΗ
Το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα και οι αρχές του δέκατου ένατου αιώνα ήταν κρίσιμα χρόνια για την ανάπτυξη της αναρχικής θεωρίας και πρακτικής. Οι αναρχικές αντιλήψεις θα εμπνέονταν από τις βασικές ιδέες της περιόδου του Διαφωτισμού. Η Γαλλική Επανάσταση θα παρείχε ένα επαναστατικό μοντέλο άμεσης δράσης που καθοδηγούταν από επαναστατικές οργανώσεις στην υπόθεση της απελευθέρωσης και μιας πρώιμης μορφής σοσιαλισμού. Ήταν, επίσης, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που ο όρος αναρχικός θα έμπαινε στο πολιτικό λεξικό με εμφανή τρόπο και θα δημοσιεύονταν τα πρώτα αναρχικά κείμενα. Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης θα μπουν τα θεμέλια της αναρχικής θεώρησης και επαναστατικής πρακτικής. Οι μεταγενέστεροι αναρχικοί θα αγκάλιαζαν την αυθόρμητη επαναστατική βία της Επανάστασης, καθώς και τον ρόλο που έπαιξαν οι επαναστατικές οργανώνσεις και οι πρωτο-σοσιαλιστικές ιδέες που θα προωθούσαν. Επιπλέον, τα αμεσοδημοκρατικά χαρακτηριστικά που εφαρμόζονταν στους Τομείς αλλά και στην Κομμούνα του Παρισιού θα παρείχαν ένα μοντέλο επαναστατικής πολιτικής διακυβέρνησης. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης ο όρος αναρχικός θα έμπαινε στον πολιτικό λόγο των επαναστατών.
Ο δέκατος ένατος αιώνας θεωρείται η Εποχή των Ιδεολογιών, μια περίοδος κατά την οποία γεννήθηκαν πολλές σύγχρονες πολιτικές και κοινωνικές φιλοσοφίες της σύγχρονης εποχής. Κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα, η αναρχία αναπτύχθηκε σε μια πλήρως διαμορφωμένη πολιτική αντίληψη, μαζί με τον φιλελευθερισμό, τον συντηρητισμό, τον εθνικισμό και τον σοσιαλισμό. Ωστόσο, μπορεί κάποιος να εντοπίσει τις πνευματικές και επαναστατικές της ρίζες νωρίτερα, δηλαδή στον αιώνα που προηγήθηκε. Ξεκινώντας με τη ριζική επίθεση κατά της εξουσίας που ξεκίνησε από τους φιλόσοφους του Διαφωτισμού και συνεχίζοντας μέσα από τους αγώνες των λαών της εργατικής τάξης κατά τη Γαλλική Επανάσταση και το 1848, η αναρχία εμφανίστηκε ως ένα ξεχωριστό και συνεκτικό επαναστατικό κίνημα στην Ευρώπη και πέρα από αυτήν. Αν και ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι μπορούμε πραγματικά να κατανοήσουμε την αναρχία μόνο ως απάντηση στα κοινωνικά προβλήματα που προκάλεσε η εκβιομηχάνιση και ο εκσυγχρονισμός, στην πραγματικότητα οι πνευματικές ρίζες του αναρχικού ρεύματος αναπτύχθηκαν νωρίτερα. Οι επιθέσεις του Διαφωτισμού κατά της κοσμικής και θρησκευτικής πνευματικής εξουσίας στις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα αποδείχθηκαν ο καταλύτης των αναρχικών αντιλήψεων κατά τον δέκατο ένατο αιώνα αλλά και μετέπειτα. Επιπλέον, η εμπειρία των επαναστάσεων του 1789-’93 και του 1848 συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη των ιδεών και του κινήματος επίσης. Αυτός ο συνδυασμός θεώρησης και πρακτικής είναι που δημιούργησε τα θεμέλια για την κλασική αναρχία του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα.
Η γαλλική επανάσταση
Η Γαλλική Επανάσταση ξέσπασε στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, διαφοροποιώντας ριζικά το πολιτικό τοπίο της Ευρώπης. Καθώς αναπτυσσόταν η λεγόμενη η εποχή της πολιτικής των μαζών, η αναρχία αναπτύχθηκε μέσα σε μια Ευρώπη που διαμορφώθηκε από τις δυνάμεις που ξεπήδησαν από την Επανάσταση. Για τους αναρχικούς του επόμενου αιώνα, η Γαλλική Επανάσταση είχε βαθιά επιρροή. Η κληρονομιά της Επανάστασης συνέβαλε σε βασικές ιδέες, συμπεριλαμβανομένης της πρωτοκαθεδρίας της επαναστατικής δράσης και βίας, της σημασίας της κοινωνικής και οικονομικής επανάστασης έναντι της πολιτικής κατάκτησης της εξουσίας, της έμφασης που δόθηκε στους ριζοσπαστικοποιημένους πληθυσμούς της εργατικής τάξης και του ρόλου που διαδραμάτισαν οι επαναστατικές οργανώσεις. Επιπλέον, σύμφωνα με την δική τους αντίληψη για την Επανάσταση, έβλεπαν τους προκατόχους του κινήματός τους μεταξύ των αβράκωτων της εργατικής τάξης και των αγροτών, και μεταξύ των λυσσασμένων, των υπερ-επαναστατών αγωνιστών.
Η Γαλλική Επανάσταση πρόσφερε στους αναρχικούς ένα μοντέλο για να οικοδομήσουν το δικό τους επαναστατικό ρεύμα. Όταν αναρχικοί του δέκατου ένατου αιώνα, όπως ο Κροπότκιν, μεταξύ άλλων, μελέτησαν την Γαλλική Επανάσταση, βρήκαν πολλά στοιχεία τα οποία τους γοήτευαν. Για αυτούς, η Γαλλική Επανάσταση ήταν πρωτίστως μια κοινωνική επανάσταση, που είχε ως στόχο να δημιουργήσει μια μορφή λαϊκής άμεσης δημοκρατίας και μια πρωτόγονη μορφή σοσιαλισμού.
Οι αναρχικοί πίστευαν ότι ένας κρίσιμος παράγοντας στην αρχή της Επανάστασης ήταν σε μικρότερο βαθμό η πολιτική και δημοσιονομική κρίση του παλαιού καθεστώτος, παρά η αυξανόμενη οικονομική κρίση. Οι αποτυχημένες γεωργικές μεταρρυθμίσεις του Τυργκό ήταν η αφορμή σημαντικών αναταραχών στη γαλλική ύπαιθρο. Αυτές οι αναταραχές, οι οποίες ξεκίνησαν από ανοργάνωτους αγωνιστές, τους οποίους ονόμασαν συλλογικά ως ζακ [στμ.: από τον όρο ζακερί] και οι οποίοι προχώρησαν σε μια εκστρατεία βίας και εκφοβισμού εναντίον των ευγενών και των κληρικών ιδιοκτητών με την ελπίδα να ανακτήσουν τις χαμένες κοινότητες τους. Αυτές οι εξεγέρσεις, καθώς και η κατάρρευση του νόμου και της τάξης, συνέβαλαν πολύ στην υπονόμευση της νομιμότητας της μοναρχίας του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄. Για τους αναρχικούς, η ζακερί πληρούσε μια σειρά από σημαντικά κριτήρια. Το κίνημα φαινόταν να είναι σε μεγάλο βαθμό αυθόρμητο και χωρίς ηγέτες. Ο στόχος ήταν οικονομικός και κοινωνικός, η καταστροφή της φεουδαρχίας και η αποκατάσταση των κοινοτήτων, χαρακτηριστικά τα οποία ο Κροπότκιν και άλλοι πίστευαν ότι συνιστούσαν μια πρώιμη μορφή σοσιαλισμού. Τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την επίτευξη αυτών των στόχων ήταν αυτά της επαναστατικής βίας. Για πολλούς αναρχικούς, ένα από τα πρώτα μεγάλα επιτεύγματα της Επανάστασης, η επίσημη κατάργηση της φεουδαρχίας στις 4 Αυγούστου του 1789, αποδόθηκε άμεσα σε αυτούς τους επαναστάτες αγρότες.
Αυτό το μοντέλο αυθόρμητων, χωρίς ηγέτες μαζών που χρησιμοποιούν επαναστατική βία για να επιτύχουν μια κοινωνική και οικονομική επανάσταση, επηρέασε τη γενική κατανόησή τους για την Επανάσταση και τα κύρια επιτεύγματά της. Εξετάζοντας τα πρώτα γεγονότα της Επανάστασης, οι αναρχικοί συχνά αγνόησαν το δράμα που εξελισσόταν στη Συνέλευση των Τάξεων [στμ.: του 1789] και στην Συμβατική Εθνοσυνέλευση. Αντί να επικεντρωθεί στον όρκο του Σφαιριστηρίου ή στην προκήρυξη της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, η αναρχική συζήτηση για τη Γαλλική Επανάσταση επικεντρώθηκε σε φαινομενικά σκοτεινά γεγονότα στις αρχές του καλοκαιριού του 1789, όπως η εξέγερση στο εργοστάσιο χαρτιού Ρεβεγιόν, η λεηλασία σιτηρών από το μοναστήρι του Αγίου Λαζάρου και η καταστροφή των τελωνείων του τείχους των φοροεισπρακτόρων που φορολογούν τα αγαθά που εισέρχονταν στο Παρίσι. Όπως και η ζακερί, αυτά ήταν γεγονότα αυθόρμητης επαναστατικής βίας που προέρχονταν απευθείας από τις κατώτερες τάξεις χωρίς την ηγεσία μιας ελίτ. Τα πιο εξέχοντα επαναστατικά γεγονότα, όπως η Άλωση της Βαστίλης και η Πορεία των Γυναικών στις Βερσαλλίες, περιγράφηκαν με παρόμοιους όρους. Στις αναρχικές ιστορίες, η κατάληψη της Βαστίλης είχε ελάχιστη σχέση με τα κυβερνητικά γεγονότα στις Βερσαλλίες· περισσότερο πραγματοποιήθηκαν για την εξασφάλιση των σιτηρών και της πυρίτιδας στο φρούριο. Η πορεία στις Βερσαλλίες εξιστορείται με παρόμοιο τρόπο, καθώς πλήθος επαναστατημένων ανθρώπων, κυρίως γυναίκες της αγοράς που ήταν θυμωμένες για τις υψηλές τιμές του ψωμιού, εισέβαλαν στο παλάτι του βασιλιά και τον ανάγκασαν να επιστρέψει στο Παρίσι, χωρίς να ανησυχούν για τον φόβο, ακόμη και την αντίθεση που εξέφραζαν οι μετριοπαθείς, οι αναμορφωτές αριστοκράτες και οι μεγαλοαστοί πολιτικοί.
[στμ.: Κατά τον λεγόμενο Πόλεμο του Αλευριού υπάρχουν αναφορές για περίπου 300 περιστατικά ταραχών που σάρωσαν τη Γαλλία από τον Απρίλιο έως τον Μάιο του 1775, λόγω της αύξησης της τιμής του ψωμιού. Οι εξεγέρσεις υποχώρησαν μόνο μετά την επέμβαση στρατιωτών, με αποτέλεσμα εκατοντάδες συλλήψεις. Ήταν μια από τις πρώτες εκδηλώσεις των κρίσεων που οδήγησαν στη Γαλλική Επανάσταση (1789-1799).]
Αυτή η αφήγηση της Επανάστασης συνεχίστηκε σε όλες τις περιγραφές τους για τα πιο επαναστατικά χρόνια, μεταξύ 1792-’94. Η ανατροπή της μοναρχίας στις 10 Αυγούστου του 1792 ήταν έργο των ριζοσπαστικοποιημένων Παριζιάνων εργατών και στρατιωτών στους Τομείς, δηλ. στα τοπικά διοικητικά όργανα της γειτονιάς που χρησίμευαν ως ένα είδος πρωτο-αναρχικού πολιτικού θεσμού συμμετοχικής άμεσης δημοκρατίας. Μέσα από τους Τομείς, ο λαός έδρασε μόνος του, ενώ οι μεγαλοαστοί πολιτικοί τελικά υποστήριξαν τις ενέργειές τους, δεν προσχώρησαν σε αυτά παρά αργότερα, ή και καθόλου. Τα διαδοχικά επαναστατικά γεγονότα περιγράφονται με τον ίδιο τρόπο. Οι σφαγές του Σεπτεμβρίου, αν και ανησυχητικές λόγω των υπερβολών τους, εξηγήθηκαν ως προσπάθεια του λαού να σώσει την επανάστασή του από αντεπαναστατικές απειλές. Οι μεταγενέστεροι αναρχικοί θεώρησαν την εκκαθάριση των Γιρονδίνων και τη συνεχή ώθηση για επέκταση της επανάστασης σε οικονομικούς και κοινωνικούς τομείς ως τον μηχανισμό ενός επαναστατημένου λαού, που βρισκόταν συχνά σε αντίθεση με τους μεγαλοαστούς πολιτικούς στην Συμβατική Εθνοσυνέλευση, όπου κυριαρχούσαν οι Ιακωβίνοι.
Ενώ οι αναρχικοί θαύμαζαν, γιόρταζαν και έβλεπαν τις μεγάλες ημέρες-ορόσημα ως πρότυπα για μελλοντική αναρχική δράση, απέρριψαν την Τρομοκρατία ως μέσο για να εξασφαλίσουν την Επανάσταση. Μεταξύ των περισσότερων αναρχικών, η περίοδος της Τρομοκρατίας συμβόλιζε την αποτυχία της Επανάστασης. Κι αυτό επειδή χρησιμοποίησε πολιτική βία για να πετύχει τους στόχους της, αλλά επειδή ήταν πολιτική βία οργανωμένη και κατευθυνόμενη από ένα συγκεντρωτικό κράτος. Οι αναρχικοί αρνούνταν συνήθως τη δυνατότητα να δημιουργήσουν κοινωνική επανάσταση μέσω ενός τέτοιου κράτους. Έβλεπαν τη Συμβατική Εθνοσυνέλευση και την Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας ως κατασταλτικούς θεσμούς, αφιερωμένους στην επιδίωξη μιας συγκεντρωτικής, κρατικιστικής Επανάστασης η οποία στην πραγματικότητα ήταν κάθετα αντίθετη σε οποιαδήποτε σοσιαλιστική μεταρρύθμιση. Ενώ τα ριζοσπαστικοποιημένα τμήματα μπόρεσαν να επιτύχουν κάποια προσωρινή μεταρρύθμιση [την επιστροφή των κοινοτήτων και το Μάξιμουμ (τον έλεγχο των ανώτατων τιμών και μισθών)], η Συμβατική Εθνοσυνέλευση επικεντρωνόταν όλο και περισσότερο στην ανατροπή και τελικά στην εξάλειψη όσων προσπαθούσαν να ωθήσουν την επανάσταση προς τα αριστερά. Καθώς ο επαναστατημένος λαός προσπάθησε να συνεχίσει την Επανάσταση, οι Ιακωβίνοι προσπάθησαν να εξασφαλίσουν τη δική τους εξουσία αποκλειστικά, ακόμη και με κόστος να στραφούν εναντίον των αβράκωτων συμμάχων τους. Στην πραγματικότητα, στη διάρκεια της περιόδου της Τρομοκρατίας, είναι που μπήκε για πρώτη φορά ο όρος αναρχικός στο πολιτικό λεξικό. Οι νομοθέτες των Ιακωβίνων και των Γιρονδίνων χρησιμοποίησαν τον όρο για να καταγγείλουν τους Λυσσασμένους και τους αβράκωτους στους Τομείς όπου η ώθηση των τελευταίων για κοινωνική επανάσταση, όπως ισχυρίστηκαν, υπονόμευε την αδιαίρετη δημοκρατία.
Αυτό ήταν ένα από τα σημαντικά μαθήματα που διδάχθηκαν οι αναρχικοί από την Επανάσταση. Μόλις συγκεντρωθεί η εξουσία, η κυβέρνηση αποκόπτεται από το επαναστατικό φως και τη ζέση των μαζών. Είναι μόνο θέμα χρόνου να επιβραδυνθεί η επανάσταση και να οδεύσει προς τον συντηρητισμό. Ως αποτέλεσμα, η άρνηση της ανάληψης της πολιτικής εξουσίας ή της αναζήτησης μιας επαναστατικής δικτατορίας για την επίτευξη της κοινωνικής επανάστασης έγινε ένας από τους πυρήνες της αναρχικής αντίληψης. Από αυτό το σημείο κι έπειτα, οι αναρχικοί έβλεπαν τις δικτατορίες ως ανίκανες να δημιουργήσουν απελευθέρωση και σοσιαλισμό. Για αναρχικούς, όπως ο Κροπότκιν και ο Μπούκτσιν, το τέλος της Επανάστασης δεν ήρθε στην 9η Θερμιδόρ, αλλά με την εκτέλεση των λυσσασμένων και με την καταστροφή των Τομέων, που προηγήθηκαν της πτώσης του Ροβεσπιέρου και της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας.
Οι αναρχικοί του δέκατου ένατου αιώνα έμαθαν πολλά από τη μελέτη των γεγονότων σχετικά με τη Γαλλική Επανάσταση, πέρα από την αντίθεσή τους στη δικτατορία. Καθώς βρήκαν τις πνευματικές τους ρίζες στον Διαφωτισμό, στην Επανάσταση ανακάλυψαν την τακτική της επαναστατικής βίας και τους ακτιβιστές προπάτορές τους. Οι αβράκωτοι, υποστήριξαν, δημιούργησαν μια πολιτική κουλτούρα προοδευτικής ισότητας, συμπεριλαμβανομένης της ισότητας των φύλων. Στα τμήματα, είδαν ένα πείραμα ριζοσπαστικής, συμμετοχικής άμεσης δημοκρατίας, ένα πρότυπο για μελλοντικές μορφές αυτοδιοίκησης.
Οι αναρχικοί βρήκαν, επίσης, ελκυστικές τις πρώιμες εκφράσεις του σοσιαλισμού των αβράκωτων. Ενώ οι αβράκωτοι ώθησαν τη Συμβατική Εθνοσυνέλευση για να αποκαταστήσουν για λίγο τις κοινότητες των χωρικών, να αναλάβουν δράση για να τιμωρήσουν τους μονοπωλητές και να μειώσουν το κόστος του ψωμιού, προσπάθησαν επίσης να οικοδομήσουν μια μορφή σοσιαλισμού μεταξύ τους μέσω της αλληλοβοήθειας και της κοινωνικής ασφάλισης. Σε αντίθεση με τους Ιακωβίνους, οι αβράκωτοι ήταν πεπεισμένοι, ότι η ελευθερία μπορούσε να έρθει μόνο μέσω της οικονομικής ισότητας. Καλώντας για κρατική παρέμβαση για τη μείωση του κόστους του ψωμιού, οι αβράκωτοι απευθύνθηκαν στη Συμβατική Εθνοσυνέλευση και τη δέσμευσή της για την ελεύθερη αγορά: Αναμφίβολα θα αντιτείνετε ότι αυτό έρχεται σε αντίθεση με το σύστημα ελευθερίας που έχετε δημιουργήσει. Αντιθέτως, θα αποδείξουμε ότι, αν δεν το κάνετε αυτό, θα αφανίσετε για πάντα την ελευθερία και την ισότητα. Στην πραγματικότητα, εκατό άτομα που θα μονοπωλήσουν όλη την παραγωγή της αυτοκρατορίας θα μπορούσαν πολύ εύκολα να υποδουλώσουν το έθνος ξανά δίνοντάς του φαγητό ή αρνούμενοι να του δώσουν φαγητό. Μόνο αυτή η μερίδα των ανθρώπων θα ήταν ελεύθερη.
Καθώς οι αβράκωτοι αποτέλεσαν το παράδειγμα του επαναστατημένου λαού, καθώς οι Τομείς και η Κομμούνα αποτέλεσαν τις μορφές της αναρχικής αυτοδιεύθυνσης, μεταξύ των ηγετών αυτών των παραπάνω, στους λυσσασμένους, οι αναρχικοί βρήκαν τους άμεσους προκατόχους τους. Από τον Μπακούνιν κι έπειτα, οι αναρχικοί τόνισαν τη σημασία των επαναστατικών οργανώσεων στο να πραγματώσουν την κοινωνική επανάσταση. Ο Μπακούνιν τους αποκάλεσε «αόρατους καθοδηγητές της επανάστασης» που ενέπνευσαν έναν επαναστατημένο λαό αλλά δεν τον κυβέρνησαν ποτέ, καθώς η επανάσταση πρέπει να παραμένει πάντα το έργο του ίδιου του λαού. Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, οι Ζακ Ρου, Ζακ Εμπέρ, Ζαν Βαρλέ, Πιέρ Σομέτ, Συλβάν Μαρεσάλ, Ανάχαρσις Κλοτς και άλλοι διαδραμάτησαν αυτόν τον ρόλο. Αυτοί οι αγωνιστές, καθώς και δημοσιογράφοι, προσπάθησαν να ριζοσπαστικοποιήσουν τον λαό και να τον εμπνεύσουν να ωθήσει την Επανάσταση σε όλο και πιο προοδευτικές κατευθύνσεις. Διατύπωσαν λαϊκά αιτήματα για οικονομική ισότητα και κοινωνική επανάσταση, αλλά ποτέ δεν προσπάθησαν να κατακτήσουν και να κρατήσουν την εξουσία για τον εαυτό τους. Τα συνεχή αιτήματά τους για κοινωνική επανάσταση, οικονομική ισότητα, διεθνή αλληλεγγύη, αθεϊσμό, άμεση δημοκρατία και αντίσταση στην κρατική τρομοκρατία ώθησαν την επανάσταση πιο μπροστά και αποτέλεσαν τον πυρήνα των αναρχικών αντιλήψεων και του σχεδίου δράσης στις δεκαετίες που ακολούθησαν.
Η πρωτο-αναρχική επανάσταση των αβράκωτων και των λυσσασμένων απέτυχε και βρήκε το τέλος της στο ικρίωμα της Τρομοκρατίας το 1794. Όμως, στη διάρκεια της σχετικά σύντομης, αλλά έντονης περίοδου δράσης τους, οι αναρχικοί είχαν πολλά να δώσουν, εμπνέοντας άλλους ανθρώπους με τις αντιλήψεις και τη δράση τους. Οι ιδέες τους μπορεί να είχαν διαμορφωθεί μόνο εν μέρει, αλλά οι αναρχικοί που ακολούθησαν βασίστηκαν σε αυτά τα θεμέλια για να δημιουργήσουν μια πιο ολοκληρωμένη και συστηματική θεώρηση στις δεκαετίες μετά τη Γαλλική Επανάσταση.
Η Γαλλική Επανάσταση άλλαξε ριζικά την ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή, εγκαινιάζοντας μια σειρά από νέα κινήματα και πολιτικές ιδέες. Για πολλούς στην αριστερά, η Επανάσταση πέτυχε να αποκτήσει μια μυθική διάσταση, με πολλούς να εργάζονται για την εκ νέου δημιουργία της, ασπαζόμενοι το ιακωβίνικο ιδεώδες της δημιουργίας μιας δημοκρατικής κυβέρνησης βασισμένης στην καθολική ψηφοφορία. Στο πρόσφατα αναδυόμενο σοσιαλιστικό στρατόπεδο, κάποιοι προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν αυτήν τη συγκεντρωτική δημοκρατία ως ένα μέσο για τη δημιουργία κοινωνικής και οικονομικής ισότητας. Επιπλέον, μια εναλλακτική αφήγηση άρχισε να αναπτύσσεται μεταξύ των σοσιαλιστών κατά τη δεκαετία του 1840. Αυτή η αντι-αφήγηση πήρε διαφορετικά μαθήματα από τη Γαλλική Επανάσταση, απορρίπτοντας το μοντέλο της πολιτικής επανάστασης και της δικτατορίας. Αυτό το νέο κίνημα επικεντρώθηκε στις ιδέες του Πιέρ-Ζοζέφ Προυντόν, του πρώτου στοχαστή που ασπάστηκε ανοιχτά τον τίτλο του αναρχικού, και του Μαξ Στίρνερ, ενός ισχυρού νεαρού αριστερού Χεγκελιανού που έθεσε τις βάσεις για τον αναρχο-ατομικισμό.
(The French Revolution and 1848 by C. Alexander McKinley)
Πηγή: The Palgrave Handbook of Anarchism (edited by Carl Levy & Matthew S. Adams)
μετάφραση – απόδοση Π.
η συνέχεια στο επόμενο φύλλο
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ.244, Ιανουάριος 2024
Κοινοποίηση άρθρου
Αρθρογράφος
