Η Σημειωτική του Κλουβιού για τα Πουλιά (A΄)
Το κλουβί για πουλιά ως σύμβολο και αλληγορία έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλούς πολιτισμούς. Από τότε που ο άνθρωπος ζούσε σε κοινωνίες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, μέχρι τη στιγμή που τελικά πήγε να ζήσει στο νέο του αστικό περιβάλλον. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά διεισδυτικό πολιτιστικό σύμβολο και είναι εύκολο να γίνουν πολλές διαπολιτισμικές και ιστορικές συγκρίσεις.
Το επίκεντρο αυτού του άρθρου είναι κυρίως το πώς χρησιμοποιείται το μοτίβο του κλουβιού στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό. Ωστόσο, προκειμένου να κατανοήσουμε το «κλουβί», θα πρέπει, επίσης, να κατανοήσουμε το ευρύτερο πλαίσιο των κλουβιών στην κοινωνία. Επί πλέον, εξετάζουμε το πώς χρησιμοποιείται σημειολογικά το κλουβί στην επικοινωνία. Από ψυχολογική άποψη ερευνούμε το κλουβί ως δοχείο, περιέκτη, γεγονός το οποίο αποτελεί μια αλληγορία για τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε.
ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ ΠΩΣ ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ ΜΕΣΑ ΣΕ ΕΝΑ ΚΛΟΥΒΙ;
Αν κάνετε οποιαδήποτε εργασία με προβολές (μοντέλα) με ανθρώπους που ζουν σε πόλεις, θα βρείτε παρόμοιες αναλογίες και αλληγορίες στα λόγια τους, όταν περιγράφουν τη διαβίωση στις πόλεις ή το πέρασμά τους μέσω αυτών. Δεν σημαίνει πως αυτό δείχνει ότι όλα όσα σκέφτονται για τη ζωή στην πόλη είναι αρνητικά, αλλά ότι τα σύνθετα αποτελέσματα του αγώνα για να διατηρήσουν την ατομικότητα και την αίσθηση της ανεξαρτησίας μεταξύ τόσων πολλών ανθρώπων έχει ως αποτέλεσμα ορισμένες συγκλίσεις στις αστικές εμπειρίες. Όντας μία μονάδα μέσα στις μάζες, στο πλαίσιο της συμπυκνωμένης φύσης της ζωής στην πόλη, οδηγούμαστε σε άμεσες συγκρίσεις για πράγματα που εμείς βάζουμε σε κλουβιά προκειμένου να εκφράσουμε το πώς αισθανόμαστε για τη ζωή μας: «Νιώθω σαν αρουραίος μέσα σε λαβύρινθο», «είμαστε στοιβαγμένοι σαν κότες στο κοτέτσι στην πολυκατοικία μου» ή «οι πόλεις γίνονται όλο και πιο πολυσύχναστες, είμαστε σαν σαρδέλες σε κουτί».
«Όταν γυρίσω ανάποδα ένα καρότσι σούπερ μάρκετ, σχηματίζει ένα κλουβί που χρησιμοποιώ για να προστατέψω τον εαυτό μου από τον καταναλωτισμό.» (Jarod Kintz)
Εάν οι εμπορικές μάρκες είναι σχεδιασμένες για να αντανακλούν τα όνειρα, τις προσδοκίες και τους φόβους μας, ίσως μια γρήγορη ματιά σε δύο εκστρατείες από κορυφαίες μάρκες μπορεί να είναι κατατοπιστική εδώ. Και οι δύο περιστρέφονται γύρω από την ιδέα της ελευθερίας. Πρώτον, υπάρχει η εκστρατεία της Harley Davidson: «Ζήστε έξω από το κλουβί» («Live Cage Free»). Καβαλήστε το άτι σας και δραπετεύστε. Και μετά η καμπάνια της Merrell: «Ας το σκάσουμε» («Let’s Get Outside») –να ’χαν οι λογαριασμοί φτερά…
Θα διερευνήσουμε κάποιες άλλες διαφημίσεις παρακάτω. Άλλωστε, είναι εκπληκτικά εύκολο να βρείτε παραδείγματα του «κλουβιού» ως διαφημιστική μεταφορά- αντανακλώντας το γεγονός ότι το να μην είσαι «μέσα σε ένα κλουβί» είναι τόσο ηχηρό και σε κινητοποιεί.
Η χρήση του κλουβιού δεν περιορίζεται στη διαφήμιση. Π.χ. είναι ενδιαφέρουσα μια πρόσφατη εγκατάσταση τέχνης στο Σίδνεϋ της Αυστραλίας, όπου κλουβιά πουλιών ήταν κρεμασμένα ως μέρος ενός έργου τέχνης δρόμου. Ενώ ο στόχος ήταν να «γεννηθούν καινοτόμες και συναρπαστικές ιδέες για να μετατρέψουν προσωρινά τα σοκάκια της πόλης μας με τη συμμετοχή έργων τέχνης και πρωτότυπων ιδεών», αυτή η αντιπαράθεση φαίνεται να θυμίζει το ακριβώς αντίθετο – ζωή σε κλουβιά και απουσία ελευθερίας ή φυσικότητας στην πόλη.
ΓΙΑΤΙ ΑΙΣΘΑΝΟΜΑΣΤΕ ΟΤΙ ΖΟΥΜΕ ΣΕ ΚΛΟΥΒΙΑ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ;
Ο Peter Wagner, στο βιβλίο του A Sociology of Modernity: Liberty and Discipline (1994), συμπέρανε ότι υπάρχουν δύο βασικές αναλύσεις της νεωτερικότητας: η ελευθερία και η πειθαρχία. Το «σχέδιο της νεωτερικότητας» επικεντρώνεται γύρω από τις ιδέες της ελευθερίας, της πολυφωνίας και της ατομικής αυτονομίας. Δίνει γι’ αυτήν την ανάλυση τον παρακάτω ορισμό:
Η σύγχρονη κατάσταση, χαρακτηρίζεται από την ελευθερία και τη δημοκρατία, και διασφαλίζεται από θεσμικά όργανα (θεσμούς) που βασίζονται στην αρχή της ελεύθερης συνάθροισης. Ο πιο σημαντικός από αυτούς τους θεσμούς είναι η δημοκρατική πολιτεία, η οικονομία της αγοράς και η αυτόνομη αναζήτηση της αλήθειας, που ονομάζεται επιστήμη. Αν και αυτή ήταν η κύρια ανάλυση της νεωτερικότητας, μια εναλλακτική, κριτική ερμηνεία γρήγορα έκανε την εμφάνισή της, αντιπαραθέτοντας την εικόνα της πειθαρχίας που θα επιβληθεί από τους σύγχρονους θεσμούς, με εκείνη της ελευθερίας.
Το κλουβί ως μεταφορικό σύμβολο αφορά την πειθάρχηση της ελευθερίας. Αυτή η παρατήρηση για την αλληγορία με το κλουβί δεν είναι καθόλου πρωτότυπη. Το 1930, ο κοινωνιολόγος Max Weber επινόησε τον όρο «σιδερένιο κλουβί» για να αναφερθεί στον αυξημένο εξορθολογισμό που συνεπάγεται η ανάπτυξη των δυτικών κοινωνιών καπιταλισμού:
«Ο πουριτανισμός έχει παίξει έναν ρόλο στη δημιουργία του «σιδερένιου κλουβιού», μέσα στο οποίο ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να υπάρχει – μια όλο και πιο γραφειοκρατική τάξη από την οποία η «αυθόρμητη απόλαυση της ζωής» έχει περικοπεί ανηλεώς». «Ο πουριτανισμός», καταλήγει ο Weber, «ήθελε να εργαστεί πάνω σε ένα όραμα. Εμείς είμαστε αναγκασμένοι να το πράξουμε».
Ο George Ritzer πιστεύει ότι η σύγχρονη κοινωνία έχει πάει ένα βήμα παραπέρα. Αναλύοντας το «σιδερένιο κλουβί» του Weber, ο ίδιος πιστεύει ότι:
Μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από ορθολογισμό είναι εκείνη η οποία τονίζει την αποτελεσματικότητα, την προβλεψιμότητα, την υπολογισιμότητα, την αντικατάσταση της μη ανθρώπινης από ανθρώπινη τεχνολογία, και τον έλεγχο της αβεβαιότητας… Το μοντέλο του εξορθολογισμού, τουλάχιστον στη σύγχρονη Αμερική, δεν είναι πλέον η γραφειοκρατία, αλλά θα μπορούσαμε να το περιγράψουμε ως ένα εστιατόριο fast-food. Ως εκ τούτου, η ανησυχία μας εδώ είναι αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί η McDonaldοποίηση της κοινωνίας.
Ενώ υπάρχουν οφέλη για την «προβλεψιμότητα» και την «εξειδίκευση» του τί είναι διαθέσιμο σε μια κοινωνία, αυτή η ομοιομορφία εναντιώνεται σε ιδέες υπέρ της ελευθερίας και της αυτο-έκφρασης. Ο ορθολογισμός οδηγεί στην αποτελεσματικότητα ως στόχο, και αυτό από μόνο του γίνεται όλο και πιο πολύ ένας στόχος που θα πρέπει να πραγματοποιήσουμε. Κατά τη διαδικασία του εξορθολογισμού αισθανόμαστε από-ανθρωποποιημένοι. Είναι αυτό που ψυχολογικά κάνουν τα κλουβιά.
Όταν σκεφτόμαστε ΜΕΣΩ κλουβιών, το «ΚΛΟΥΒΙ» είναι ένα δοχείο-αλληγορία.
Έτσι, αν δεχτούμε ότι η ανθρωπότητα μπορεί να αισθάνεται ότι «εγκλωβίζεται» από την επιτυχία του σχεδίου της νεωτερικότητας, αυτό δημιουργεί ψυχολογικά ζητήματα. Είναι ενδιαφέρον από μια σημειωτική προσέγγιση για να καταλάβουμε πώς και γιατί χρησιμοποιούμε το συμβολισμό του κλουβιού, και πιο συγκεκριμένα, το κλουβί για πουλιά. Αν πάμε τη σκέψη μας ένα βήμα πίσω, όλα τα κλουβιά μπορούν να οριστούν ως δοχείο-αλληγορία (μεταφορά). Ο ρόλος της μεταφορικής σκέψης ορίζεται από τους Lakoff και Turner:
Μια «μεταφορά είναι ένα εργαλείο τόσο συνηθισμένο που το χρησιμοποιούμε ασυνείδητα και αυτόματα… είναι αναντικατάστατη: η αλληγορία μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο μας με τρόπους που άλλοι τρόποι σκέψης αδυνατούν.» (Lakoff και Turner, 1989: xi).
Δεν είναι όλες οι αλληγορίες ίσες, κάποιες κολλάνε στο μυαλό μας με ένα πιο «φυσικό ταίριασμα»: … Ορισμένες αλληγορίες δεν είναι τόσο εύκολο να τροποποιηθούν ή να χειραγωγηθούν για να εξυπηρετήσουν τους ρητορικούς σκοπούς. Μέσα στο ευρύ σύμπαν των μεταφορών, κάποιες μοιάζουν πιο φυσικές από ό,τι άλλες, σχεδόν σαν να μην «επιλέγονται».
Ένα δοχείο-αλληγορία προκαλεί την αίσθηση ενός «περιέκτη». Αυτή είναι μια από τις διάχυτες αλληγορίες που σου εντυπώνονται. Χρησιμοποιούμε αυτό το είδος της αλληγορίας σε τακτική βάση σε ένα ευρύ φάσμα της σκέψης, π.χ. όταν μιλάμε για επιχειρήματα, είναι από την άποψη της περιεκτικότητας: «Το επιχείρημά σας δεν έχει πολύ περιεχόμενο» ή «Το επιχείρημά σας είναι κενό» ή «Το επιχείρημα αυτό είναι διάτρητο» ή «Το επιχείρημα αυτό χάσκει» κ.λπ. Αν τα επιχειρήματα «ζεστό ή κρύο», ο Zoltn Kvecses μπόρεσε να προσδιορίσει ότι «τα αγγλικά, τα ιαπωνικά, τα κινέζικα, τα Ουγγρικά, η γλώσσα των Γουολόφ[1], η γλώσσα των Ζουλού, τα πολωνικά, και άλλες, έχουν την μεταφορά για το θυμωμένο άτομο ως ένα δοχείο υπό πίεση σε διάφορους βαθμούς. Έτσι, ο τρόπος με τον οποίον κατανοούμε τον κόσμο, με κάποιες πολιτισμικές διαφορές στα συμφραζόμενα, είναι ίδιος, ανεξάρτητα από τη γλώσσα που χρησιμοποιείται. Αυτό δεν αφορά μόνο το πώς αντιλαμβανόμαστε τα αρνητικά συναισθήματα -πιο θετικά συναισθήματα όπως η ευτυχία ή η αγάπη, επίσης, υποδηλώνονται με τις αλληγορίες για περιέκτες –τόσο στις ανατολικές όσο και τις δυτικές κουλτούρες. Διαπολιτισμικά φαίνεται να υπάρχει μια κοινή χρήση, από διαφορετικούς πολιτισμούς, του σώματος ως δοχείο για τα συναισθήματά μας. Μπορούμε να μιλήσουμε για τις κοινωνίες ως περιορισμένες, π.χ. όταν σκεφτόμαστε μια ευτυχισμένη κοινωνία, είναι σε αρμονία και ήσυχη- όταν δεν είναι, βρίσκεται σε σημείο βρασμού. Αυτό καταδεικνύει ότι μέρος της ισχύος του κλουβιού ως δοχείο-αλληγορία είναι το ότι υποδηλώνει μια πολύ συναισθηματική και σπλαχνική απόκριση στη σκέψη μας.
Όταν κοιτάξουμε πιο συγκεκριμένα τα κλουβιά, σαν συγκεκριμένη παραλλαγή του δοχείου-αλληγορία, υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι. Δεδομένου ότι στην παρούσα έρευνα, ενδιαφέρομαι για το κλουβί για πουλιά, θα αναφερθώ μόνο εν συντομία σε μερικούς τρόπους που τα κλουβιά χρησιμοποιούνται σε διαφορετικά πλαίσια.
Τα κλουβιά έχουν τόσο περιοριστικές όσο και προστατευτικές λειτουργίες στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται. Η πιο συνήθης έννοια είναι περιοριστική: «Μια δομή με ράβδους ή σύρματα μέσα στην οποία τα πτηνά ή άλλα ζώα περιορίζονται». Τα κλουβιά περιορίζουν την ελευθερία κατά τον τρόπο με τον οποίο περιορίζουν την κίνηση. Ωστόσο, τα κλουβιά είναι διαφορετικά από άλλα είδη φυλάκισης επειδή επιτρέπουν τόσο ο φυλακισμένος όσο και ο φύλακας να βλέπουν ο ένας τον άλλον. Ο φυλακισμένος έχει μόνιμη επίγνωση του τί βρίσκεται στην άλλη πλευρά – η γοητεία της ελευθερίας.
Ο Paul Duro, στην συζήτηση για την ρητορική των πλαισίων ως ένα εννοιολογικό όχημα στον τρόπο σκέψης μας, επιχειρηματολογεί ότι τα «πλαίσια» δημιουργούν το νόημά τους, τόσο σε ό, τι περιέχουν, όσο και σε ό,τι κρατούν απ’ έξω. Το προστατευτικό κλουβί είναι κάτι που κρατά τον κίνδυνο έξω από αυτό. Ίσως η πιο εντυπωσιακή εκδοχή αυτού είναι το κλουβί για να βλέπεις υποβρυχίως καρχαρίες, έως κάτι πιο προσιτό όπως ένα φωτιστικό από σύρμα, ή ακόμα και η ανθρώπινη καρδιά που βρίσκεται μέσα σε ένα κλουβί από πλευρά. Όλα αυτά δείχνουν ότι τα κλουβιά μπορούν να οριστούν από αυτό που κρατούν απ’ έξω, καθώς και από αυτό που περιορίζουν εντός τους.
Η παράνοια είναι σχετική. Εξαρτάται από το ποιος έχει κλειδώσει ποιόν και μέσα σε τι κλουβί. (Ray Bradbury)
Όταν μιλάμε για πολιτικά όρια, το κλουβί είναι μια συχνή αλληγορία. Ο Graeme Morton, όπως και άλλοι, διερευνά την περίπτωση της Σκωτίας ως ένα χρυσό κλουβί στην ανάπτυξή της. Επίσης, το κλουβί έχει συνδεθεί με τις συζητήσεις για τη βρετανική μετανάστευση. Ακόμη έχει χρησιμοποιηθεί από τον Rashid Khalidi ως αλληγορία για την ιστορία του παλαιστινιακού λαού, ή στην Αυστραλία για την αξιοπιστία των πολιτικών υποσχέσεων. Υπάρχουν πολλά ακόμη παραδείγματα από τους πολιτικούς λόγους. Εδώ μπορούμε να δούμε τόσο τις προστατευτικές πτυχές όσο και τις περιοριστικές πτυχές του συμβολισμού του κλουβιού μέσα από αυτά τα παραδείγματα για το πώς μιλάμε για την κοινωνία και την πολιτική. Το πώς μιλάμε για τις κοινωνίες μας συλλογικά μπορεί να περιέχεται μέσα στο δοχείο-αλληγορία.
ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΛΟΥΒΙΩΝ ΠΟΥ ΣΥΝΑΝΤΑΜΕ
Τα κλουβιά εξακολουθούν να υποδηλώνουν την ύπαρξη ζώων μέσα σε αυτά ως πρωταρχική σκέψη. Υπάρχουν πολλές δραστικές αιτίες που υποστηρίζουν πιο ανθρώπινη μεταχείριση των κατοικιδίων, των εμπορικών ζώων και όσων βρίσκονται σε ζωολογικούς κήπους. Η παγκόσμια στάση απέναντι στα ζώα που βρίσκονται μέσα σε κλουβιά δεν είναι η ίδια, δεδομένου ότι έχει υπάρξει μια αυξανόμενη τάση να αντιλαμβανόμαστε τα κλουβιά ως αρνητικά στο δυτικό κόσμο.
Όταν σκεφτόμαστε ζώα σε κλουβιά, ήταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία που καθόρισε το πρότυπο για τις μονομαχίες μέσα σε κλουβιά για ψυχαγωγία. Τα κολοσσαία είχαν θεάματα με σκληρότητα που αφορούσαν φυλακισμένα σε κλουβιά ζώα και ανθρώπους.
Αυτή η παράδοση των αγώνων μέσα σε κλουβιά σώζεται μέχρι σήμερα σε μια σχετικά πιο παντομιμική μορφή στην επαγγελματική πάλη:
«Τα κλουβιά είναι μια από τις παλαιότερης μορφής περιβόλους που χρησιμοποιούνται στην επαγγελματική πάλη. Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, η πρώτη μάχη σε κλουβί οποιουδήποτε είδους πραγματοποιήθηκε στις 25 Ιουνίου του 1937 στην Ατλάντα, της Τζώρτζια. Αυτός ο αγώνας έγινε μέσα σε ένα ρινγκ που περιβαλλόταν από κοτετσόσυρμα, προκειμένου να κρατήσει μέσα τους αθλητές και οποιαδήποτε πιθανή παρεμβολή έξω.
Η WWE έχει τέσσερις τύπους «αγώνα σε κλουβί», τον καθένα με τους δικούς του κανόνες, έθιμα και μύθους. Ωστόσο, είναι σαφές ότι ορισμένες από τις ρωμαϊκές παραδόσεις συνεχίζουν με παράνομους υπόγειους αγώνες να εξακολουθούν να λαμβάνουν χώρα και σήμερα, π.χ. λάτρεις της πάλης πλήρωναν $300 τη βραδιά για να παρακολουθήσουν άνδρες σε παράνομους αγώνες σε κλουβί στη Μελβούρνη της Αυστραλίας το 2013.
Μετάφραση-απόδοση Κ.
(Συνεχίζεται…)
[1]. Γλώσσα που ομιλείται στη Σενεγάλη, την Γκάμπια, την Μαυριτανία, αλλά και η γλώσσα της φυλής Γουολόφ.
Κοινοποίηση άρθρου
Αρθρογράφος
