Αφιερώματα - Ιστορικά

Πικρό μείγμα: Η συγκλονιστική πραγματικότητα πίσω από τον καφέ

Υπάρχουν δύο βασικές ποικιλίες καφέ: η arabica και η robusta. Η πρώτη (που θεωρείται καλύτερης ποιότητας) προέρχεται κυρίως από τη Λατινική Αμερική, την Αιθιοπία και την Κένυα. Η δεύτερη από τη Βραζιλία, το Βιετνάμ και την Ουγκάντα.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, που αποτελούν το μεγαλύτερο καταναλωτή παγκοσμίως, αυτό που κάποτε ήταν μια εξωτική πολυτέλεια, έχει καταλήξει να είναι τόσο εμποτισμένο στην κουλτούρα ώστε να θεωρείται βασικό προϊόν. Δυστυχώς, ο καφές είναι συνδεδεμένος με τη μακρά ιστορία της αποικιοκρατίας και της δουλείας, και η παραγωγή του παραμένει μέχρι σήμερα ένα μελανό σημείο όσον αφορά την εκμετάλλευση και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Παιδική εργασία

Η παιδική εργασία είναι ευρέως διαδεδομένη στην καλλιέργεια του καφέ. Όταν ανεβαίνει η τιμή του καφέ, μεγαλώνει και η ανάγκη των οικογενειών που τα βγάζουν δύσκολα πέρα, να πάρουν τα παιδιά τους από το σχολείο και να τα στείλουν να δουλέψουν. Την ίδια στιγμή, η πτώση των τιμών του καφέ αυξάνει τα επίπεδα της φτώχειας σε περιοχές που εξαρτώνται από την καλλιέργειά του, γεγονός που επίσης αποτρέπει τα παιδιά από το να πάνε στο σχολείο. Καθώς, μακροπρόθεσμα, όσο ανώτερη είναι η εκπαίδευση, τόσο μεγαλύτερες είναι και οι πιθανότητες για υψηλότερο εισόδημα, και καθώς τα παιδιά των φτωχών οικογενειών είναι πιθανότερο να σταλούν για δουλειά αντί να πάνε στο σχολείο, η παιδική εργασία συντηρεί τον κύκλο της φτώχειας για πολλές γενιές. Και για το λόγο αυτό είναι σημαντικό για τα παιδιά να πάνε στο σχολείο και για τους καλλιεργητές να πληρώνονται ένα βιώσιμο εισόδημα.

Μια έρευνα στη Βραζιλία αποκάλυψε πως τα ποσοστά παιδικής εργασίας ήταν περίπου κατά 37% υψηλότερα – και η παρακολούθηση σχολικής εκπαίδευσης κατά 3% χαμηλότερη- από το μέσο όρο σε περιοχές όπου παράγεται καφές. Τα παιδιά συχνά δουλεύουν 8 έως 10 ώρες την ημέρα και εκτίθενται στους πολλούς κινδύνους για την υγεία και την ασφάλειά τους που περιλαμβάνει η συγκομιδή και η επεξεργασία του καφέ, μεταξύ των οποίων είναι τα επικίνδυνα επίπεδα έκθεσης στον ήλιο, οι τραυματισμοί και η δηλητηρίαση από τα φυτοφάρμακα.
Κατά τη διάρκεια της περιόδου της συγκομιδής, έως και το 40% των εργατών είναι παιδιά. Παιδιά –και γυναίκες- προσλαμβάνονται σαν προσωρινοί εργάτες και έτσι πληρώνονται ακόμα λιγότερο από όσο θα πληρώνονταν οι ενήλικοι άνδρες εργάτες. Στην Κένυα, για παράδειγμα, αυτοί οι «περιστασιακοί» εργάτες συχνά κερδίζουν περίπου 12 δολάρια το μήνα. Αν και υπάρχουν οικογενειακές φάρμες όπου τα παιδιά μπορεί να συμμετέχουν σε ελαφριές εργασίες για κάποιες ώρες την ημέρα, υπάρχουν κανονισμοί εναντίον της παιδικής εργασίας στις χώρες παραγωγής του καφέ, αλλά οι οικονομικές πιέσεις ωθούν τις αρχές στις περιοχές αυτές να διστάζουν να εφαρμόσουν το νόμο.
Δουλεία

Πολλοί εργάτες στις φυτείες καφέ είναι πρακτικά σε κατάσταση σκλαβιάς λόγω χρέους – δηλαδή καταναγκαστική εργασία με σκοπό την εξόφληση χρεών. Η ελίτ στις περιοχές παραγωγής καφέ κατέχει μεγάλες φυτείες όπου προσλαμβάνεται μόνιμο εργατικό δυναμικό. Στις φυτείες αυτές, συχνά η μόνη πηγή βασικών αγαθών είναι το κατάστημα που διευθύνουν οι κάτοχοι της γης, καθώς οι πολύωρη εργασία, η έλλειψη συγκοινωνιών ή η απαγόρευση εξόδου από το κτήμα αποτρέπουν τους εργάτες από το να ψωνίσουν από οπουδήποτε αλλού. Καθώς τα έσοδά τους είναι χαμηλότερα από το κατώτατο όριο μισθού και πρέπει να πληρώσουν υπέρογκες τιμές στο κατάστημα του κτήματος, οι εργάτες καταλήγουν με ελάχιστα ή και καθόλου χρήματα ως ανταμοιβή για τις πολλές ώρες εργασίας και τη σκληρή σωματική εργασία τους – ακόμα χειρότερα, μπορεί να καταλήξουν χρεωμένοι απέναντι στη φυτεία και έτσι να αναγκαστούν να εργάζονται ως πληρωμή για τα χρέη τους. Δεν είναι σπάνιο για τις οικογένειες που αποτελούν μέρος του μόνιμου εργατικού δυναμικού μιας φυτείας να δουλεύουν και να ζουν εκεί για γενιές ολόκληρες, εξωθούμενες πολλές φορές στο χρέος λόγω του κόστους της ενοικίασης γης ή των τόκων από δάνεια για επείγουσα ιατρική περίθαλψη. Ακόμη και χωρίς την καταναγκαστική εργασία, οι συνθήκες εργασίας στην παραγωγή του καφέ είναι άδικες και συχνά παράνομες.

Μια έρευνα σχετικά με τους εργαζόμενους στη Γουατεμάλα αποκάλυψε πως η συντριπτική πλειοψηφία δεν πληρωνόταν για υπερωρίες ή για τα εργασιακά προνόμια που προϋποθέτει ο νόμος, και σχεδόν οι μισοί από τους εργαζόμενους πληρώνονταν λιγότερο από το κατώτατο όριο μισθού της χώρας. Η ίδια έρευνα έφερε στο φως περιπτώσεις διακρίσεων εναντίον των γυναικών, ανθυγιεινό περιβάλλον διαμονής, παιδική εργασία και απουσία τόσο πρωτοβουλιών όσον αφορά την υγεία και την ασφάλεια, όπως ορίζονται από τη νομοθεσία, όσο και πρόσβασης στην εκπαίδευση.

Εκμετάλλευση μη ανθρώπινων ζώων

Μία πρόσφατη εξέλιξη που προκαλεί ανησυχία στο εμπόριο του καφέ είναι η πρακτική να ταΐζουν κόκκους καφέ σε ζώα και στη συνέχεια να χρησιμοποιούν τους αποβαλλόμενους κόκκους για κατανάλωση. Ο Kopi Iuwak, για παράδειγμα, είναι ένα είδος ινδονησιακού καφέ που παράγεται ταΐζοντας κόκκους καφέ στο palm civet, ένα μικρό θηλαστικό που ζει στις ζούγκλες της Ασίας. Οι παραγωγοί καφέ ισχυρίζονται πως η διαδικασία της πέψης βελτιώνει τη γεύση των κόκκων. Η αυξημένη ζήτηση του λεγόμενου «καφέ civet» έχει οδηγήσει στην εκτεταμένη κτηνοτροφία των ζώων, που ζουν έγκλειστα σε κλουβιά και ταΐζονται με το ζόρι με κόκκους καφέ.

Μια παρόμοια διαδικασία χρησιμοποιείται όσον αφορά τους ελέφαντες, και δυστυχώς αυτό συμβαίνει σε ένα καταφύγιο στην Ταϊλάνδη, όπου περίπου 20 ελέφαντες καταναλώνουν κόκκους καφέ από κοντινές φυτείες. Με την ονομασία Black Ivory Coffee, αυτή η ακριβή ποικιλία (κοστίζει περίπου 50 δολάρια ανά μερίδα) δεν είναι ακόμα τόσο δημοφιλές όσο ο καφές από την ασιατική μοσχογαλή –και οι παραγωγοί υποστηρίζουν πως τα ζώα δεν κακοποιούνται με κανένα τρόπο- ωστόσο αποτελεί ένδειξη μιας ανησυχητικής τάσης στην εκμετάλλευση των ζώων.

Επιπτώσεις στο περιβάλλον

Υπό φυσιολογικές συνθήκες, τα φυτά που παράγουν καφέ αναπτύσσονται στα τροπικά δάση και πλησίον των τροπικών δασών. Στη συστηματική καλλιέργεια, μπορούν να αναπτυχθούν κάτω από τη σκιά των δέντρων ή κάτω από τον ήλιο σε μία ανοικτή έκταση γης. Η καλλιέργεια του καφέ υπό σκιά είναι ευεργετική για το περιβάλλον με πολλούς τρόπους , καθώς αποτρέπει τη διάβρωση του εδάφους και δημιουργεί ένα ασφαλές καταφύγιο για είδη γηγενή στις συχνά οικολογικά εύθραυστες και με μεγάλη βιοποικιλότητα περιοχές στις οποίες φυτρώνει ο καφές. Τα φυτά που χρησιμοποιούνται για σκιά μπορούν να είναι μια ακόμα πηγή εισοδήματος για τους γεωργούς. Ακόμη, με την αποφυγή της διάβρωσης του εδάφους, ο καφές που αναπτύσσεται στη σκιά μειώνει την ποσότητα των διαρροών από φυτοφάρμακα και περιορίζει την κατανάλωση νερού. Το προϊόν συχνά θεωρείται ανώτερης ποιότητας, αλλά πολλές εταιρείες επεξεργασίας καφέ έχουν εφεύρει τρόπους για να κρύβουν την πικρή γεύση των φθηνότερων κόκκων καφέ, αυξάνοντας έτσι τη ζήτηση για φθηνό καφέ. Καθώς οι σοδειές (και επομένως και το κέρδος) είναι χαμηλότερες στις μορφές εντατικής καλλιέργειας καφέ, ο καφές που μεγαλώνει σε σκιά αντικαθίσταται όλο και περισσότερο από τον καφέ που φυτρώνει στον ήλιο – και σε ορισμένες περιπτώσεις, ο καφές εγκαταλείπεται εντελώς για χάρη της περιβαλλοντικά καταστροφικής γεωργίας, που περιλαμβάνει την αποψίλωση των δασών για να δημιουργηθούν βοσκοτόπια για αγελάδες, με σκοπό την ικανοποίηση της ζήτησης για «κρέας».

Επειδή η παραγωγή του καφέ που μεγαλώνει κάτω από τον ήλιο εξαντλεί τα θρεπτικά συστατικά από το έδαφος, οι φυτείες που χρησιμοποιούν αυτή τη μέθοδο διαρκούν, σε γενικές γραμμές, για περίπου 15 χρόνια, πριν οι γεωργοί αναγκαστούν να ξαναφυτέψουν το σπόρο.

Η παραγωγή μειώνεται μαζί με την ποιότητα του εδάφους, με αποτέλεσμα ύστερα από ένα σύντομο χρονικό διάστημα να θεωρείται προτιμότερο να εγκαταλειφθεί η καλλιέργεια και να καθαριστεί μία νέα έκταση γης- ένα μοντέλο καταστροφικό για το περιβάλλον. Αντίθετα, οι φυτείες που βρίσκονται στη σκιά μπορούν να παραμείνουν παραγωγικές για πάνω από τρεις δεκαετίες. Δυστυχώς, η μεγάλης κλίμακας, «τεχνικοποιημένη» παραγωγή έχει αφαιρέσει εντελώς τα θρεπτικά στοιχεία από το έδαφος σε πολλές περιοχές της Βραζιλίας, σε σημείο να είναι αδύνατο να χρησιμοποιηθούν ξανά για καλλιέργεια. Ο καφές που καλλιεργείται στον ήλιο, επίσης, απαιτεί περισσότερα χημικά λιπάσματα, φυτοφάρμακα και μυκητοκτόνα, καθιστώντας τον καφέ το τρίτο πιο ψεκασμένο (sprayed) καλλιεργούμενο είδος στον κόσμο.

Με δεδομένα τα επίπεδα της φτώχειας στις περιοχές που καλλιεργείται ο καφές, οι εργάτες συχνά είναι ανίκανοι να διαθέσουν χρήματα για προστατευτικό εξοπλισμό που θα μείωνε την έκθεσή τους σε επικίνδυνες ουσίες. Σε άλλες περιπτώσεις, απλώς επιλέγουν να μην τον χρησιμοποιήσουν ή δεν είναι ενήμεροι για την αναγκαιότητά του.

Στην παραγωγή του καφέ, ο φλοιός και το εσωτερικό του καρπού αφαιρούνται και πετιούνται. Αν και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για λίπασμα, συχνά αποβάλλονται στους αγωγούς του νερού, με αρνητικά αποτελέσματα στην ποιότητα του νερού. Υπάρχουν δύο μέθοδοι για την πρωτογενή επεξεργασία των κόκκων καφέ: ξηρή και υγρή. Η ξηρή επεξεργασία είναι προτιμότερη από περιβαλλοντική άποψη – οι καρποί απλώς κατανέμονται και αφήνονται να ξεραθούν στον ήλιο. Η υγρή επεξεργασία, από την άλλη, περιλαμβάνει χρήση μεγάλης ποσότητας νερού και προκαλεί υδάτινα απόβλητα. Η δεύτερη αυτή μέθοδος είναι η μέθοδος που συνήθως προτιμάται για τους κόκκους καφέ της ποικιλίας Arabica, που αποτελεί το 85% της παγκόσμιας κατανάλωσης.

Πιστοποιήσεις στον καφέ – Εννοούν αυτό που λένε;

Υπάρχει ένας αριθμός πιστοποιήσεων αναφορικά με τον καφέ, που στόχο έχουν να διαβεβαιώσουν πως έχει παραχθεί με ηθικό τρόπο. Ο καφές με βιολογική πιστοποίηση πρέπει να προέρχεται από κόκκους που δεν έχουν μεγαλώσει με χρήση συνθετικών φυτοφαρμάκων ή λιπασμάτων. Η βιολογική καλλιέργεια επίσης απαγορεύει τη χρήση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, και οι γεωργοί χρησιμοποιούν βιολογικά λιπάσματα και ασφαλέστερες εναλλακτικές όσον αφορά τα μυκητοκτόνα και τα γεωργικά χημικά. Δυστυχώς, οι λιγότερο εντατικές γεωργικές μέθοδοι και η χρήση δέντρων για σκιά έχουν ως αποτέλεσμα μικρότερες σοδειές. Αν και τα περιβαλλοντικά οφέλη της παραγωγής βιολογικού καφέ είναι πολλά, τα οικονομικά πλεονεκτήματα είναι λίγα, και για τους γεωργούς που ζουν σε συνθήκες φτώχειας, η ανάγκη να συντηρήσουν μια οικογένεια τους οδηγεί, όπως είναι φυσικό,στο να παρακάμψουν τις ανησυχίες τους για την ποιότητα του νερού και την έκθεσή τους σε χημικά. Ενώ ο πιστοποιημένα βιολογικός καφές πωλείται σε υψηλές τιμές, οι μικρότερες σοδειές σημαίνουν πως η πιστοποίηση δεν προσφέρει επί της ουσίας κέρδος στους γεωργούς.

Μία ετικέτα που επινοήθηκε πιο πρόσφατα και απευθύνεται σε καταναλωτές που ενδιαφέρονται για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις του καφέείναι η πιστοποίηση Rainforest Alliance, που συχνά συναντάται σε προϊόντα μεγάλων εταιρειών όπως η Kraft και η Nestle . Δυστυχώς, οι προϋποθέσεις είναι τόσο υποτυπώδεις, ώστε η πιστοποίηση είναι σχεδόν χωρίς καμία σημασία. Σε αντίθεση με μια πιστοποίηση Δικαίου Εμπορίου, η Rainforest Alliance δεν εγγυάται μία σταθερή τιμή στους καλλιεργητές, αφήνοντάς τους ευάλωτους στην άνοδο και την πτώση των τιμών του καφέ on the stock exchange. Αν και η πιστοποίηση της Rainforest Alliance περιλαμβάνει ορισμένες προβλέψεις σχετικά με τη χρήση της βιοποικιλότητας και των χημικών, η βιολογική καλλιέργεια δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση.

Οι πρωτοβουλίες του Δικαίου Εμπορίου έχουν στόχο να παρέχουν στους καλλιεργητές μία τιμή για τον καφέ ανάλογη με τη δουλειά τους. Όμως η κρίση στον καφέ – μια έντονη πτώση στην τιμή του κατά τις τελευταίες δεκαετίες- έχει αφήσει πολλούς καλλιεργητές χρεωμένους στους συνεργάτες τους. Όταν το επιπλέον ποσό που παρέχεται από το Δίκαιο Εμπόριο χρησιμοποιείται για την πληρωμή των χρεών και του αυξημένου κόστους παραγωγής, οι συνθήκες ζωής των οικογενειών που παράγουν καφέ δε βελτιώνεται. Για το λόγο αυτό, μία πιστοποίηση Δικαίου Εμπορίου δεν εγγυάται ότι οι γεωργοί που παράγουν τον καφέ θα έχουν καλό επίπεδο ζωής ή καλύτερες συνθήκες εργασίας απ’ ότι θα είχαν υπό άλλες συνθήκες. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι το ποσό που χρεώνεται για το Δίκαιο Εμπόριο δεν πηγαίνει αποκλειστικά στους καλλιεργητές του καφέ. Αντίθετα, ένα μεγάλο μέρος του ξοδεύεται στο marketing, διαχείριση, τις εγκαταστάσεις της επεξεργασίας και την εργασία σε άλλα στάδια της παραγωγής. Η πιστοποίηση του Δικαίου Εμπορίου, αν και έχει κάνει ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, δε μπορεί από μόνη της να λύσει τα προβλήματα στη βιομηχανία του καφέ. Όπως σημειώνει ο Bradley R. Wilson (2010) : «Υπάρχουν ευρύτεροι πολιτικο-οικονομικοί παράγοντες πέρα από την τιμή, που πρέπει να εξετασθούν ώστε να κερδίζουν οι γεωργοί τα προς το ζην και να ξεπεράσουν τους κύκλους των χρεών». Το Δίκαιο Εμπόριο έχει πρόσφατα δεχτεί κάποιες αλλαγές.

Προτάσεις

Το Food Empowerment Project ενθαρρύνει τον κόσμο να επιλέξει ένα βίγκαν τρόπο ζωής, κατανοώντας πως οι συμπονετικές επιλογές δεν πρέπει να σταματήσουν εκεί. Ο καθένας μπορεί επίσης να πάρει αποφάσεις με σημαντικό αντίκτυπο, αγοράζοντας προϊόντα, όπως καφέ, από ηθικές πηγές, αλλά οι άνθρωποι του δυτικού κόσμου θα έπρεπε πραγματικά να αρχίσουν να βλέπουν τον καφέ σαν πολυτέλεια, και να καταναλώνουν λιγότερο, ώστε να μειωθούν οι περιβαλλοντικές συνέπειες.

Ο Gaveau ανακάλυψε σε μία έρευνά του το 2009 πως η επιβολή του νόμου για τη μείωση της αποψίλωσης των δασών βοήθησε, αλλά δεν ήταν απόλυτα αποτελεσματικός, και συμπέραναν πως «τελικά πρέπει να μειωθούν τα κίνητρα για καλλιέργεια καφέ».

Αν μπορείτε, προσπαθήστε να κοιμάστε περισσότερο αντί να χρησιμοποιείτε διεγερτικά όπως ο καφές, και αν πρόκειται να αγοράσετε καφέ, προτείνουμε να στηρίξετε τις παρακάτω εταιρείες:

Όλοι οι καφέδες που προτείνονται είναι μεγαλωμένοι με τη μέθοδο της σκιάς, εκτός από τον Coop Coffee, προέρχεται από διάφορα επίπεδα σκιάς, έως και φως του ήλιου.

AgroEco® Coffee Είναι προϊόν του Community Agroecology Network Trade Innovations Program και συνδέει απευθείας γεωργούς, επεξεργαστές και καταναλωτές .
Café Sin Fronteras ~ Sin Fronteras Coffee
Café Zapatista ~ Zapatista Coffee
Coffee Justo – από το Μεξικό- όχι μόνο πληρώνει καλά εισοδήματα στους καλλιεργητές, αλλά πληρώνει και για ιατρική περίθαλψη, κοινωνική ασφάλεια και σύνταξη.
Comon Yaj Noptic
Coop Coffee
Equal Exchange – στηρίζει το αυθεντικό μοντέλο δικαίου εμπορίου, αγοράζοντας καφέ μέσω μικρών, δημοκρατικά οργανωμένων σωματείων γεωργών. Επίσης στηρίζει τον ίσο καταμερισμό των οικονομικών κερδών και προωθεί τα εργασιακά δικαιώματα και ο δικαίωμα των εργαζομένων στην οργάνωση, καθώς και τις ασφαλείς και βιώσιμες μεθόδους καλλιέργειας και συνθήκες εργασίας.
Pachamama Coffee Cooperative
Thanksgiving Coffee Company