Πόσο είναι φυσική η… σκυλίσια ζωή Σπύρος Μανουσέλης
Οι άνθρωποι στη μακρά ιστορία της εκτροφής οικόσιτων ζώων επηρέασαν και εξακολουθούν να επηρεάζουν τη βιολογική εξέλιξη πολλών ζωντανών οργανισμών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις ράτσες των σκύλων και την «αφύσικη» προέλευσή τους. Όπως προκύπτει από μια πολύ πρόσφατη έρευνα, οι περισσότερες εγκεφαλικές διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις ράτσες των σκύλων δεν προέκυψαν από αυτόνομες ή τυχαίες εξελικτικές αλλαγές, ώστε να διασφαλίζεται η καλύτερη προσαρμογή και η εξέλιξη αυτών των ζώων, αλλά οφείλονται σε ανθρωπογενείς τροποποιήσεις, που τις επιβάλαμε στους «καλύτερους φίλους μας» στο ζωικό βασίλειο ώστε να εξυπηρετούν τις δικές μας ιδιοτελείς ανάγκες.
Υπάρχουν εκατοντάδες ράτσες σκύλων, από τα μικρόσωμα Τσιουάουα και τα Κανίς μέχρι τα σκυλιά του Αγίου Βερνάρδου, τα Μπουλντόγκ και τα Ντόμπερμαν. Καμία απ’ αυτές δεν θα είχε εμφανιστεί ποτέ στη φύση αν δεν είχε υπάρξει η ιδιοτελής επιλογή και η πολύχρονη διαμόρφωση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους από τους ανθρώπους. Οι άνθρωποι στη μακρά ιστορία της συμβίωσης και της εκμετάλλευσης των οικόσιτων ζώων επηρέασαν –και εξακολουθούν να επηρεάζουν!– τις βιολογικές προδιαγραφές και την εξέλιξη αυτών των, φαινομενικά, τόσο διαφορετικών από εμάς έμβιων όντων.
Ένα κάθε άλλο παρά κολακευτικό ανθρώπινο επίτευγμα, που επιβεβαιώνεται από αρκετές έρευνες. Μάλιστα, η πιο πρόσφατη επιστημονική έρευνα –δημοσιεύτηκε στις 2 Σεπτεμβρίου– εστιάζει στο πώς το είδος μας, ως «εκτροφέας-εκμεταλλευτής», διαμόρφωσε τις εγκεφαλικές (και όχι μόνο) μικροδομές που διαφοροποιούν τις ράτσες των σκύλων και άρα τις ιδιαίτερες νοητικές-συναισθηματικές λειτουργίες τους. Αφού παρουσιάσουμε διεξοδικά αυτές τις ανακαλύψεις, στο επόμενο άρθρο θα εξετάσουμε τις βιοηθικές και πολιτικές συνέπειες της αναγνώρισης της νοημοσύνης των άλλων ζώων.
Πώς η ανθρώπινη επεμβατικότητα διαμόρφωσε τον εγκέφαλο και την ψυχολογία των σκύλων
Είναι ευρέως γνωστό ότι ο ιδιαίτερος σωματότυπος και η συμπεριφορά καθεμιάς από τις υπάρχουσες ράτσες σκύλων δεν προέκυψαν από κάποια αυτόνομη και σε μεγάλο βαθμό τυχαία βιολογική εξέλιξη, αλλά αποτελούν προϊόν μιας καθαρά ανθρώπινης επέμβασης. Η σημερινή εμφάνιση και η εξέλιξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε ράτσας σκύλων συνδέονται άμεσα με την ιδιαιτέρως επεμβατική στρατηγική των ανθρώπων, οι οποίοι μέσω στοχευμένων διασταυρώσεων και αναρίθμητων επιλογών επεδίωξαν να δημιουργήσουν ράτσες κατοικίδιων με τα ιδανικά –για τον άνθρωπο και όχι βέβαια για αυτά τα ζώα!– χαρακτηριστικά.
Επομένως, η ιστορία κάθε μεμονωμένης ράτσας σκύλου είναι συνδεδεμένη άρρηκτα με την ιστορία της συμβίωσης αυτών των κατοικίδιων με τους ανθρώπους και με το πώς αυτοί αντιμετώπισαν τον… «καλύτερο φίλο του ανθρώπου». Πρόκειται για μακρά ιστορία επωφελούς συμβίωσης, στην οποία επικρατεί, εντούτοις, η σχέση του «κυρίου και του δούλου» και όχι βέβαια αυτή της ισότιμης φιλικής σχέσης των ανθρώπων με ένα διαφορετικό ζωικό είδος.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου δημοσιεύτηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα νευροεπιστημονική μελέτη από την οποία προκύπτει σαφώς ότι η ανθρώπινη επεμβατικότητα στη ζωή των σκύλων δεν περιορίζεται μόνο σε κάποια εξωτερικά σωματικά χαρακτηριστικά αλλά πάει πολύ βαθύτερα: οι μακροχρόνιες ανθρώπινες επεμβάσεις στην εξέλιξη των συμπαθών τετράποδων διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό τις ιδιαίτερες εγκεφαλικές δομές από τις οποίες προκύπτουν οι χαρακτηριστικές –και ιδιαίτερα προσφιλείς σε εμάς– συμπεριφορές που διακρίνουν την κάθε ράτσα σκύλου.
Έτσι, για παράδειγμα, οι λεγόμενες «ποιμενικές ράτσες σκύλων» επιλέχθηκαν σταδιακά από τους ανθρώπους ώστε να είναι όχι μόνο μεγαλόσωμες αλλά και ικανές να επιδεικνύουν επιθετικότητα για την προστασία της αγέλης: δύο απαραίτητα «προσόντα» –το ένα ανατομικό και το άλλο ψυχολογικό– για κάθε αποτελεσματικό φύλακα ενός κοπαδιού.
Πώς προέκυψαν οι ράτσες των σκύλων;
Χρειάστηκαν αιώνες σχεδιασμένων αναπαραγωγικών διασταυρώσεων και διαρκούς ανθρώπινης επιλογής –άλλοτε εξαλειπτικής και άλλοτε ενισχυτικής– για να διαμορφωθούν οι λεγόμενες «καθαρόαιμες ράτσες» σκύλων, που διαθέτουν τα πολύ ιδιαίτερα γενετικά, ανατομικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά που τις διαφοροποιούν.
Όσο για τις νευροανατομικές διαφορές στους εγκεφάλους των σκύλων, στις οποίες οφείλονται οι εκδηλώσεις της ιδιαίτερης συμπεριφοράς της κάθε ράτσας, μέχρι πολύ πρόσφατα θεωρούσαμε δεδομένο ότι αποτελούν εγγενή φυσικά χαρακτηριστικά τους, που προέκυψαν κατά τη βιολογική εξέλιξη.
Πράγματι, από καιρό ήταν γνωστό ότι οι διαφορετικές ράτσες σκύλων διαθέτουν ορισμένες ελαφρώς διαφοροποιημένες εγκεφαλικές μικροδομές, οι οποίες, όπως εσφαλμένα πιστεύαμε, μπορούσαν να προκύψουν αποκλειστικά μέσω της φυσικής επιλογής. Στην πραγματικότητα, όπως θα δούμε, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν μεταξύ τους τις ράτσες των σκύλων δεν προέκυψαν από την εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής, αλλά είναι τα προϊόντα της σχετικά πρόσφατης χρονικά αλλά εντονότατης ανθρώπινης επιλογής.
Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει η δρ Erin Hecht, καθηγήτρια εξελικτικής νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ (φωτ.), στην πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που μόλις δημοσιεύτηκε στο διεθνούς κύρους επιστημονικό περιοδικό «Journal of Neuroscience». Αυτή και οι συνεργάτες της στο Χάρβαρντ αποφάσισαν να διερευνήσουν αν οι παρατηρούμενες διαφορές στους εγκεφάλους σκύλων που ανήκουν σε διαφορετικές ράτσες μπορούν να επηρεάζουν τις ιδιαίτερες συμπεριφορές που επιδεικνύουν. Και αν πράγματι αυτό συμβαίνει, πώς προέκυψαν αυτές οι εγκεφαλικές διαφορές;
Για να απαντήσουν σε αυτά τα ερωτήματα, οι ερευνητές κατέφυγαν σε μια μη επεμβατική και ιδιαιτέρως αποκαλυπτική τεχνική απεικόνισης των εγκεφαλικών μικροδομών, στη μαγνητική τομογραφία (MRI). Υποβάλλοντας σε μαγνητική τομογραφία τους εγκεφάλους 62 σκύλων (και από τα δύο φύλα), που κατατάσσονται ταξινομικά σε 33 διαφορετικές και πολύ γνωστές ράτσες σκύλων (π.χ. Ντόμπερμαν, Γιορκσάιρ Τεριέ, Λαμπραντόρ, Κόκερ, Μπόξερ κ.ά.), οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι πιο σημαντικές εγκεφαλικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα σε αυτές τις 33 ράτσες δεν αφορούσαν τόσο τις διαστάσεις του εγκεφάλου (ως προς το σώμα) όσο κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες διαφορές στις μικροδομές των επιμέρους εγκεφαλικών περιοχών.
Έτσι, στη δεύτερη φάση αυτής της έρευνας, ανέλυσαν και συνέκριναν τις αναρίθμητες εγκεφαλικές απεικονίσεις εκείνων των εγκεφαλικών περιοχών που παρουσίαζαν τις μεγαλύτερες αποκλίσεις ανάμεσα στις διαφορετικές ράτσες. Από τη συγκριτική ανάλυση των απεικονίσεων συγκεκριμένων εγκεφαλικών μικροδομών προέκυψε ότι τα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά και οι ιδιαίτερες ικανότητες μιας ράτσας σχετίζονται και εξαρτώνται σαφώς από τις δομικές διαφοροποιήσεις που καταγράφονταν στις απεικονίσεις.
Έτσι, για παράδειγμα, διαπίστωσαν ότι όλες οι ράτσες ποιμενικών σκύλων μοιράζονται από κοινού έναν συγκεκριμένο τύπο νευρωνικού δικτύου που εντοπίζεται πάντα στον προμετωπιαίο φλοιό, την εγκεφαλική περιοχή που παίζει αποφασιστικό ρόλο στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις με την αγέλη.
Στην τελευταία φάση της έρευνας, η Erin Hecht αποφάσισε να εξετάσει αν πράγματι και πώς ακριβώς συσχετίζονται τα νέα δεδομένα της μαγνητικής τομογραφίας με τις ήδη διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με τα φυλογενετικά δέντρα, δηλαδή με την ιδιαίτερη πορεία και εξελικτική ανασυγκρότηση της καθεμιάς από τις 33 διαφορετικές ράτσες σκύλων που μελετούσαν.
Τα ετερόνομα ήθη των «οικόσιτων» εγκεφάλων
Από τη συσχέτιση αυτήν των νευροαπεικονιστικών με τα εξελικτικά δεδομένα προέκυψε κάτι απρόσμενο και πολύ εντυπωσιακό: οι πιο εμφανείς μικροεγκεφαλικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις 33 ράτσες σκύλων ήταν το προϊόν μιας σχετικά πρόσφατης εξελικτικής διαφοροποίησης αλλά και μιας ισχυρότατης επιλεκτικής πίεσης: δύο εξελικτικές διεργασίες που δεν συνάδουν ούτε και θα μπορούσαν να εξηγηθούν μέσω της σταδιακής και αργόσυρτης φυσικής επιλογής.
Μόνο αν αποδεχτούμε τον αποφασιστικό ρόλο της ανθρώπινης επιλεκτικής πίεσης, κατά την εκτροφή αυτών των συμπαθητικών τετράποδων, μπορούμε να εξηγήσουμε την εμφάνιση των εγκεφαλικών-συμπεριφορικών διαφορών που παρατηρούμε ανάμεσα στις ράτσες των σκύλων!
Ακόμη μία επιβεβαίωση του πώς το ανθρώπινο είδος, από την εμφάνισή του μέχρι σήμερα, έχει καταφέρει να τροποποιήσει σταδιακά τόσο το έμβιο όσο και το άβιο περιβάλλον του, ώστε αυτά να εξυπηρετούν καλύτερα τις ανάγκες και τις επιθυμίες του.
Όπως είδαμε, οι περισσότερες εγκεφαλικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις ράτσες των σκύλων δεν αποτελούν αυθόρμητες ή τυχαίες εξελικτικές αλλαγές που διασφαλίζουν την καλύτερη προσαρμογή και την εξέλιξη αυτών των ζώων, αλλά ανθρωπογενείς τροποποιήσεις ώστε «οι καλύτεροί μας φίλοι» στο ζωικό βασίλειο να εξυπηρετούν καλύτερα τις δικές μας ιδιοτελείς ανάγκες.
Για παράδειγμα, τα Μπουλντόγκ, ενώ αρχικά επιλέχθηκαν και διαφοροποιήθηκαν ως ράτσα από τους εκτροφείς τους με σκοπό να πολεμάνε με τους ταύρους, αργότερα εκπαιδεύτηκαν ώστε να γίνουν τα νωχελικά και καλοσυνάτα σκυλιά συντροφιάς που όλοι γνωρίζουμε. Για να επιβεβαιώσουν εμπειρικά αυτήν την υποψία, οι Αμερικανοί ερευνητές ξεχώρισαν και μελέτησαν έξι διαφορετικά –τόσο τοπολογικά όσο και λειτουργικά– εγκεφαλικά δίκτυα, που σχετίζονται ωστόσο με κάποιες ιδιαίτερες ικανότητες των σκύλων, όπως π.χ. η όσφρηση στα κυνηγετικά σκυλιά, η ανταγωνιστικότητα στα αθλητικά σκυλιά, η επιθετικότητα στα σκυλιά της αστυνομίας και η κοινωνικότητα στα σκυλιά συντροφιάς.
Πάντως, πάνω από 20 χιλιάδες χρονιά διασταυρώσεων, εκτροφής και εκπαίδευσης των σκύλων έχουν συμβάλει στη μεγάλη εξοικείωση των οικόσιτων σκύλων με τα ανθρώπινα ήθη. Ίσως γι’ αυτό τους είναι τόσο εύκολο να συναισθάνονται τις ανθρώπινες ανάγκες, γεγονός που τα καθιστά αυτομάτως τους «καλύτερους φίλους μας». Κρίμα που, πολύ συχνά, εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε ικανοί να επιδείξουμε ανάλογη ζωική ενσυναίσθηση και μεγαλοθυμία, ώστε να απελευθερώσουμε τα οικόσιτα ζώα από τη «φιλοζωική» μας εξουσία. Όμως για αυτά θα πούμε περισσότερα στο επόμενο άρθρο.
Το βιοηθικό μανιφέστο για την απελευθέρωση των ζώων
Από την πρώτη του έκδοση το 1975 αυτό το συγκλονιστικό βιβλίο έγινε σημείο αναφοράς για τους πιο ριζοσπαστικούς ζωόφιλους και τα ανά τον κόσμο κινήματα απελευθέρωσης των ζώων, αλλά και για τους βεγκανιστές.
Ένα βιβλίο που από την πρώτη στιγμή που κυκλοφόρησε δεν έπαψε να σοκάρει τους ανυποψίαστους αναγνώστες για τις απαράδεκτα αφύσικες συνθήκες υπό τις οποίες γεννιούνται, μεγαλώνουν και σκοτώνονται τα ζώα στις άθλιες βιομηχανικές φάρμες, καθώς και για την εργαλειακή χρήση τους ως πειραματόζωων από τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες. Μια απάνθρωπη και ιδιοτελής εκμετάλλευση της ζωής, με ολέθριες επιπτώσεις όχι μόνο για τα πειραματόζωα, αλλά και για τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν αυτά τα φαρμακευτικά προϊόντα.
Δικαιολογημένα, λοιπόν, «Η απελευθέρωση των ζώων» έχει χαρακτηριστεί «Βίβλος» του διεθνούς κινήματος για τα δικαιώματα των ζώων. Ένα βιβλίο που έχει συμβάλει όσο κανένα άλλο στη δημιουργία ενός παγκόσμιου μετώπου για την απελευθέρωση των ζώων και την αλλαγή των εθνικών νομοθεσιών που αφορούν τις ανήθικες συνθήκες εκτροφής και εξόντωσης πολλών αγροτικών, βιομηχανικών, οικόσιτων ζώων αλλά και των πειραματόζωων.
Αυτό το σύγχρονο μανιφέστο υπογράφει ο Peter Singer, ένας διεθνώς αναγνωρισμένος ηθικός φιλόσοφος, που από το 1999 κατέχει την έδρα της Βιοηθικής στο περίφημο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον των ΗΠΑ. Το συγγραφικό έργο του είναι πλουσιότατο: πάνω από είκοσι βιβλία, από τα οποία στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί –εκτός από το «Η απελευθέρωση των ζώων»– το συλλογικό έργο «Ζώα και ηθική» (εκδ. Αντιγόνη), «Μαρξ», «Χέγκελ» (εκδ. Πολύτροπον) και το «Μια δαρβινική αριστερά» (εκδ. Σύναλμα).
Πάντως, «Η απελευθέρωση των ζώων» ήταν το βιβλίο που τον έκανε διάσημο διεθνώς και θεωρείται, μέχρι σήμερα, το σημαντικότερο έργο του, αφού έπεισε γενιές αναγνωστών και πολλές κυβερνήσεις να αναθεωρήσουν κάποιες απόψεις τους σχετικά με την εκμετάλλευση των ζώων από τον άνθρωπο και οδήγησε στο να τεθούν κάποια αυστηρότερα όρια στη βιομηχανική εκμετάλλευσή τους.
Από την πρώτη έκδοσή του, ο συγγραφέας δεν σταμάτησε να εμπλουτίζει τα επιχειρήματά του και το βιβλίο γνώρισε τρεις βελτιωμένες επανεκδόσεις. Η παρούσα τρίτη ελληνική έκδοσή του, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Κέντρου Πληροφόρησης και Τεκμηρίωσης «Αντιγόνη», πολύ καλά μεταφρασμένη και επιμελημένη από τον Σταύρο Καραγεωργάκη, αντιστοιχεί στην τελευταία αγγλική έκδοση.
Πηγή: efsyn.gr
Ετικέτες
Κοινοποίηση άρθρου
Αρθρογράφος
